АЙБАРША ҚАЖЫӘКПАР: Қазіргі қазақ поэзиясында – Қазақстанның өзінде болсын, өзге елдерде болсын, мысалы Қытайда, Түркияда, Моңғолияда, Өзбекстанда, Еуропада, АҚШ-та – қазақ тілінде шын мәнінде маңызды және өзекті дүние жасау барысында қандай үдерістер орын алып жатыр?

ТІЛЕK ЫРЫСБЕК: Қазіргі қазақ поэзиясында дәстүрлі жазу формасынан бас тартып мейлінше жаңа бағытқа жол салуға талпынған қазақ тілді жас ақындардың шоғыры көп емес. Бұл әлемдегі біршама модернист ақындардың қазақ тіліне жаппай аударыла бастауының себебінен болуы мүмкін деп пайымдауға да болар. Дегенмен, сентименталистік әрі дәстүрлі классикалық сарынға бейімделген және поэзияны мистикалық әлдебір құдайдан немесе атадан балаға қаннан дарып мұра болатын қасиетті дарын деп сенетін көптеген қаламгерлер бұл бағыттан бөлек танымы басқа жаңа жол іздеушілерді адасқан немесе экспериментшілер деп түсінеді. Бұл қазіргі Қазақстан мен Қытайдағы, тіпті Түркиядағы қазақ тілді поэзияның ортақ ахуалы. Ал, үрдістерге тоқталар болсақ, бәрінде бір-біріне деген протестік көңіл-күй басым. Қайнаған агрессия.

AҚ: Сіздің поэтикаңыз біршама алға немесе алшақ жылжып кетті десе болады. Ол бізге оқулықтар, кітаптар мен журнал басылымдарынан таныс қазақ поэзиясының негізгі бағытынан өзге бағытта кетті, сондықтан ол дәстүрлі дала поэзиясының үйреншікті формаларынан түбегейлі ерекшеленеді. Сіз бұған қалай келдіңіз? Өмірлік және шығармашылық стратегияңызды таңдауда сізге не әсер етті? Неліктен сіздің өлеңдеріңіз дәл осындай ерекше тілде сөйлей бастады және дауысыңыз басқа ақындардың дауыстарына ұқсамай кетті?

ТЫ: Мені поэзияға алып келген менің комплекстерім болуы мүмкін. Шинжияңдағы этникалық қазақ отбасында дүниеге келдім, әжемнің қолында өстім, «Ертөстік» ертегісін тыңдағанды жақсы көретінмін кейіндеп қытайдың атақты «Батысқа сапар», «Су бойында» секілді мифтік туындыларына қызықтым. Сонымен бірге «Бэтман», «Супермен» секілді марвелдік фильмдер де қазақ тілінде сөйлей бастады, бұл менің пионер кезім болатын. Қиялдағанды жақсы көретінмін. Отбасымызбен бірге Қазақстанға оралғанымызда балалық шағым комплекстерге толы болды, жаңа әлем өз қиялымдағыдай шықпағандықтан бауыр баса алмадым. Комлекстерім жалғыздыққа үйретті, бәлкім алғашқы өлеңді өзімді жақсы көру үшін жазған болармын. Кейде менің барлық шығармаларым балалық шағымда жазылып қойғандай әсер береді. Ал қазір советтік архитектура мен Ле Корбюзьенің байланысы, үшбұрыш шатырлы үйлер, Тарковский мен Антониони, қытай кеспеханалары мен сәбет орындықтары, «Хабар» арнасының қызметкерлері мен Морти, Қытайдың Қазақстандағы елшісі мен Хокусай қызықтырады. Егер менің поэзиямды музыка тілінде түсіндіру керек болса, онда мен джаз бен блюз, Майлз Дэвис пен Би Би Кинг, Чак Берриді және Жак Брельді тыңдауды ұсынар едім.

AҚ: Сізге қай елдің, қай дәуірдің поэзиясы жақын? Неліктен? Әлемдік поэзияда сізге ең ерекше әсер қалдырған кім? Жалпы алғанда, шетелдік классика, модернизм және маңызды заманауи авторлар қазақ тілінде қаншалықты жақсы таныстырылған? Аудармалар ұдайы пайда болып тұра ма? Онымен кім айналысады: кәсіби аудармашылар ма, жазушылардың өздері ме, әлде өздерін әуесқой санайтын, туған әдебиетінің қамын ойлайтын нағыз поэзияны бағалаушы адамдар ма? Сіздің ойыңызша, қазақ авторларының санасында шетел поэзиясының аудармалары қандай орын алады?

ТЫ: Поэзиядағы жаңа деген дүниелердің бәрі ұнайды. Меніңше, поэзияның тілі киноның тілі секілді – сөйлемейді, олар джаз немесе блюз секілді бейне бір нотасыз музыка. Маған қытайдың модернистік «тұманды ақындар» поэзиясы мен орыс концептуалистік поэзиясы қызық. Жекелеп айтқанда Хай Цзы, Гу Чэн, Бей Дао, Пригов, Кибиров, Рубенштейндер. Ал батыс ақындарынан Георг Тракль мен Элиоттың, Бродскийдің, Боб Перальманның поэзиясы ұнайды. Георг Тракльмен Хайдеггер арқылы таныстым, Боб Перальманның поэзиясын Бекет Нұржановтың кітабынан тауып ұнаттым, Элиот пен Бродскийді көптен жаныма жақын тартамын. Аудармаға келер болсақ, қазақ тілінде көптеген кітаптар бар, тек өкінішке орай кітап дүкендерінен кездестіре алмайсыз. Модернистік авторлардан аударылмағандар да жетіп артылады. «Солақайлар» әдеби клубы ерікті түрде атап айтқанда Франц Кафка, Джеймс Джойс, Борхес, Элиот секілді біршама авторларды қазақша сөйлетті дегенмен, ешқандай қолдау болмағандықтан және бәрі авторлық құқыққа келіп тірелетіндіктен аса бір ауқымды жобалар жасауға мүмкіндігі болған жоқ. Аударма өте қажырлы еңбекті талап ететін ауыр жұмыс, бірақ өз басым қазіргі жас қаламгерлер шыңдалу жолында аударма саласында еңбектену керек деп пайымдаймын.

AҚ: Шығармаларыңызды басқа тілге аударуға қалай қарайсыз? Аудармалар сіздің стиліңізді, сіздің поэзияңызға тән образдар жүйесін және өлең атмосферасын дәл жеткізе ала ма, әлде әрбір аударма күмәніңізді тудыра ма? Сіздің атыңызбен басылған, бірақ өзге тілде сөйлейтін және мәтініңіздің идеясын дәл жеткізе алмауы әбден мүмкін өлеңдердің пайда болуы сіз үшін нені білдіреді? Сіз аудармаларды қабылдап, қалай болғанда да кездесетін қарама-қайшылықтарға көнесіз бе, әлде тиісті форманы табу үшін аудармашылармен жұмыс істеуге тырысасыз ба? Яғни, сіз үшін аударма деген не – ол сіздің өлеңдеріңіздің аудармасы ма, әлде өзге авторлардың сіздің өлеңдеріңізді негізге алып жазған, өзге тілде сөйлейтін жаңа шығармалар ма?

ТЫ: Мен өз өлеңдерімді импрессионистік поэзия деп ойламаймын. Мүмкіндігінше аудармашымен өлең туралы сөйлесу жеткілікті деген пікірдемін.

AҚ: Туған тіліңіздің болашағын қалай елестетесіз? Бұл мәселе оптимизм тудыра ма, әлде, керісінше, алаңдаушылық тудыра ма? Белгілі тарихи оқиғалардың нәтижесінде этникалық қазақтардың бір бөлігі туған тілін өзін-өзі идентификациялауда маңызды рөл атқаратын нәрсе ретінде көруді доғарғандығын білесіз. Сіздің ойыңызша, тіл даму үстінде ме, әлде жоғарыдағы себеппен солып бара ма?

ТЫ: Тіл жәй ғана қарым-қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар ол мәдениетті тасылмалдаушы. Сапир-Уорф болжамы бойынша тіл сөйлеушінің ойлау қабілетіне ықпал етеді. Егер тіл жоғалатын болса, онда ұлттың мәдениеті де жоғалады деген сөз. Сол себепті тілді қолданыс аясыннан шығару – ол белгілі бір ұлттың мәдениеті мен тарихынан бас тарту. Тілдің дамуын тек сөйлеуші шешеді, сондықтан бәрі болашақтың еншісінде. Мен өз тілімнің болашағына өзіме сенгендей сенемін. Ал күмәнмен қарайтындар үшін әлеуметтану ғылымын немесе белгілі лингвист ғалым Торе Янсонның кітаптарын оқуға кеңес беремін.

AҚ: Белгілі бір тілдегі поэзияның болашағы мен бүгіні тілдің қолданыста болуына және тілдің қал-жағдайына тәуелді екені белгілі. Сізге туған тіліңіздің болашағы мен бүгіні қандай болып көрінеді? Қандай даму мүмкіндіктерін атай аласыз? Өзіңіз үшін және жалпы қазақ поэзиясы үшін қандай перспективалар бар? Қай автордың шығармашылық жолы сізді қызықтырады?

ТЫ: Ұлттық тілдердің соның ішінде ағылшын, испан, итальян тілдерінің дамуына бірінші кезекте сол замандағы ақын-жазушылардың сіңірген еңбегі зор болды. Мәселен, «Құдіретті комедияның» авторы белгілі ақын Данте Алигьери тек ақын ғана болған жоқ, ол идеолог, саясаткер бола білді. Дантенің тілге қатысты трактат жазғанын бірі білсе, бірі білмес. Ол заманда Еуропада әлі де латын тілінің үстемдігі жүріп тұрған кез еді. Десе де Данте жаңа тіл нормасын жасап шығарып, оны өз шығармаларында қолдана бастады. Лингвист ғалым Торе Янсонның сөзінше, Данте бар-жоғы жаңа тілге атау таба алмаған. Ақын өмірден өткеннен кейін ол жасап шығарған жаңа тіл нормасына атау беру міндетті саналады. Осылайша бұл тіл italiano немесе lingua italiana деген ресми атауына ие болды. Көріп тұрғанымыздай Данте тек қана ақындықпен шектелген жоқ, тіл жасау процесіне тек саясаткерлер ғана емес, ақын-жазушылардың тікелей араласу керектігіне және оның болашақ тіл тағдырына тигізер әлеуеті зор екеніне бұдан артық қандай мысал керек? Ал Испанияда әдебиеттің дамуы XVI-XVII ғасырларға тұспа-тұс келіп, әйгілі Сервантестің «Дон Кихот» шығармасын жазған кезең еді. Ал ағылшын әдебиетінде Шекспир көш бастап, белсенді жұмыс жасады. Атап өтерлік жайт, дәл сол кезеңде ұлттық тілдердің үстемдік етуге ұмтылған бәсеке уақыты туып, Франция, Испания, Британия ақын-жазушылары өте қажырлы еңбек етті. Бұл бәсеке есесіне тарихта қайталанбайтын туындылардың дүниеге келуіне түрткі болды. Шекспир ағылшын, Сервантес испан тілін жасады десек, қателеспейміз.

AҚ: Қандай да бір қарама-қайшылықтарға қарамастан, Қазақстанның дәстүрлі қазақ поэзиясы мен жаңа жол іздеп жүрген авангард поэзиясы арасында шынымен диалог жүріп жатыр деп айта аласыз ба? Әлде олар бір-бірінен жырақта өмір сүріп жатыр ма? Ал Қазақстанның орыстілді поэзиясымен диалогтың жағдайы қалай (оған түрлі этнос өкілдері, соның ішінде этникалық қазақтар да үлес қосып жатқаны белгілі)? Қазіргі қазақ поэзиясы әлеммен диалогта деп айтуға бола ма?

ТЫ: Дәстүршілдер қашанда өзінікі дұрыс деп есептейді. Дегенмен мемлекеттік қызметкерлердің дені дәстүрлі өлең жазады. Ал Қазақстанның орыстілді поэзиясымен байланысты айтар болсақ, өз басым жақсы таныспын. Әсіресе Ербол Жұмағұлов, Юрий Серебрянский, Қанат Омар, Павел Банников, Ануар Дуйсенбинов, Айман Қодар, Элизавета Цой, Аурелия Акмуллаева, Рамиль Ниязовтардың және басқа да көптеген авторлардың шығармашылығын қадағалап отырамын. Меніңше әлеммен қазақ тілді поэзиядан қарағанда Қазақстан поэзиясы көбірек диалогта деп ойлаймын.

AҚ: Сізге бұрын-соңды теңдесі болмаған оқиға,COVID-19 пандемиясы қалай әсер етті? Өзіңіз үшін не түйдіңіз? Адам мен қоғам табиғаты туралы түйгеніңіз бар ма? Осы уақытта жаңа мәтіндер дүниеге келді ме, әлде бұл “саңырау” кезең еңсеңізді түсіріп тастады ма?

ТЫ: Мен үшін COVID-19 пандемиясы адамзат баласы үшін сабақ аларлық өте ауыр кезең. Егер біз экологиялық апаттар мен вирустардың алдын алу жолын әлем болып қолға алмасақ, біздің орнымызда тышқандар поэзия жазуы ғажап емес.

AҚ: Сізге осы уақытқа дейін ешкім қоймаған, бірақ көкейіңізде жүрген, жауап бергіңіз келетін сұрақ бар ма?

ТЫ: Бостандық тағы да бостандық.